Op 30 augustus spreekt Dr. Marietta van der Tol op het symposium van het Wetenschappelijk Bureau voor NSC over de opkomst van autocratieën. Ik sprak haar voorafgaand over democratische erosie, de rol van religie, de situatie in Nederland en de noodzaak van internationale samenwerking.
U werkt aan de Universiteit van Cambridge. Waar richt uw onderzoek zich op?
Mijn onderzoek draait om de invloed van radicaal-rechtse netwerken op staatsrechtelijke ontwikkelingen in Europa. In mijn boek Constitutional Intolerance analyseer ik hoe minderheden in landen als Frankrijk, Polen en Hongarije onder druk staan door ingrepen in het staatsrecht. De situatie in Hongarije is daarin het meest zorgwekkend; daar is de rechtsstaat grotendeels uitgehold.
Daarnaast onderzoek ik hoe religieuze taal en symboliek worden ingezet door radicaal-rechts en bijvoorbeeld de Russische Orthodoxe Kerk. Zo worden pro-life thema’s en opvattingen over gender en seksualiteit gebruikt om gelovigen aan te spreken. Maar de motivatie van christelijke groepen is fundamenteel anders dan die van extreemrechts. Waar gelovigen spreken vanuit menselijke waardigheid, gebruikt extreemrechts deze thema’s om de ‘witte natie’ te versterken. Het is belangrijk dat christelijke gemeenschappen dit onderscheid zien en beseffen dat extreemrechts géén bondgenoot is.
U bestudeert ook de ontmanteling van democratische instituties. Welke patronen ziet u?
In landen waar democratieën afkalven, zie je vaak hetzelfde proces: media, academici en rechters worden verdacht gemaakt. Er ontstaat polarisatie, vaak gevoed via sociale media en gelieerd aan politieke partijen of denktanks. De rechterlijke macht wordt structureel verzwakt, wat de uitvoerende macht meer ruimte geeft. In Hongarije bijvoorbeeld heeft Fidesz een tweederdemeerderheid. Daar is eerst de macht van het grondwettelijk hof enorm ingeperkt, toen werd de grondwet herschreven, en daarna werden wetten aangenomen die niet meer inhoudelijk mochten worden gecontroleerd door de rechter. In Polen was dat minder mogelijk, en in Israël leidde het voornemen tot rechterlijke hervorming tot massale protesten in de maanden voorafgaand aan 7 Oktober.
Wat zegt het verschil in protest tussen die landen?
Israël toonde destijds de kracht van georganiseerde, vreedzame tegenstand: de hervormingen belandden in de ijskast. In Hongarije overheerst meer gelatenheid. De oppositie krijgt bijna geen ruimte in de publieke media en kritische organisaties krijgen te maken met juridische intimidatie. Toch was er recent een opmerkelijk protest van rechters en advocaten. Dat laat zien hoe belangrijk publieke weerstand is – dat burgers samen hun verantwoordelijkheid nemen.
Nederland is stabiel, maar kent ook polarisatie en wantrouwen. Ziet u risico’s voor onze democratie?
Er zijn zeker risico’s. Juridische instrumenten worden vaker strategisch ingezet om een politiek signaal af te geven, zelfs als iedereen weet dat het voorgestelde beleid juridisch niet houdbaar is. Het vertrouwen in democratische procedures wordt hierdoor op subtiele, en onsubtiele, wijze ondermijnd. Een goed voorbeeld is de asielnoodmaatregelenwet. Door te spreken van een ‘crisis’, worden bevoegdheden geactiveerd zonder duidelijk te maken wat deze crisis precies inhoudt. Het lijkt op wat we in Hongarije zien.
Bovendien gaan we in Nederland uit van de goede trouw van de wetgever, onder andere door het toetsingsverbod. Maar als de politieke cultuur verandert, is dat vertrouwen misschien niet meer terecht. Democratie vereist voortdurende waakzaamheid.
Beschermt onze ‘democratische identiteit’ ons niet voldoende?
Het idee van een democratische identiteit is mooi, maar niet universeel gedragen. Denk aan ‘de soevereinen’ of mensen die gedesillusioneerd zijn door affaires als de toeslagenaffaire. Of burgers die zich structureel ongehoord voelen. In de VS zien we nu dat de democratische identiteit niet bestand is tegen de MAGA-druk van binnenuit. Het is dan echt bepalend of ambtenaren en burgers in zulke situaties moreel leiderschap tonen.
We moeten de democratie blijven uitleggen en verdedigen, maar ook samen die democratie zijn en leven.
Is het minder gepolariseerde Nederlandse systeem een voordeel?
Ja, het dwingt tot samenwerking. Nederland kent een cultuur van polderen, waarbij verschillende groepen zich gehoord voelen. Dat is een kracht. Tegelijkertijd sijpelt de ‘wij-zij-retoriek’ uit de VS via politici als Wilders ons debat binnen. Hij keert zich niet alleen tegen linkse partijen, maar ook tegen middenpartijen als NSC en CDA. Die polarisatie is on-Nederlands. Wij moeten juist inzetten op ‘wij-wij’-denken: hoe kunnen we gezamenlijk werken aan het bouwen van een diverse samenleving die voor iedereen werkt?
Welke rol speelt internationale samenwerking bij het beschermen van de democratie en het tegengaan van autocratie?
Die is ongelooflijk belangrijk. Een goed voorbeeld is Hongarije: alleen de Europese Commissie kan daar effectief druk uitoefenen. Het is niet verrassend dat Hongarije zich juist tegen de Commissie keert en af en toe een provocatief veto uitspreekt. De Hongaarse organisatie Mathias Corvinus Collegium organiseerde een boerenprotest bij EU-gebouwen en werkt nu met onder meer de Heritage Foundation (bekend van Project-2025) aan een plan om de EU omver te werpen. Daar horen we nog niet veel over, maar in de VS is de ruk richting autocratie zo snel omdat er een uitgewerkt plan lag.
In Hongarije is het haast een traditie geworden om de grondwet jaarlijks aan te passen. Gekscherend zeg ik weleens: als Orbán Mary Poppins tot koningin zou willen benoemen, dan gebeurt dat gewoon.
Als je het breder bekijkt, dan zie je dat autocratische staten als Rusland, en in zekere zin ook de VS, zich nauwelijks iets aantrekken van correctie van buitenaf. Ik zeg bewust van buitenaf, niet van bovenaf – want we spreken over samenwerkingsverbanden, niet over een supranationale autoriteit. De VS en Rusland opereren op manieren die weinig beïnvloed worden door hun bondgenoten of internationale druk. Sancties tegen Rusland bijvoorbeeld raken zelden echt het Kremlin. Dat laat zien hoe belangrijk het is dat kleinere landen als Nederland stevig blijven inzetten op bondgenootschappen.
De NAVO-top die Nederland recent organiseerde was in dat opzicht cruciaal. Op een moment van twijfel over de Amerikaanse betrokkenheid heeft Nederland, met onder andere belangrijke rollen van Rutte en het koningshuis, alles gedaan om de VS binnenboord te houden. En dat is gelukt. In tijden van oorlog besef je des te meer hoe belangrijk het is om een sterke militaire alliantie te hebben. Vrede en veiligheid zijn niet vanzelfsprekend. Daarom moeten we deze samenwerkingsverbanden niet alleen behouden, maar ook actief versterken. Juist nu.
Wat kunnen we in Nederland doen om onze democratie te versterken?
Dat is de ‘million dollar question’. Een eerste stap is dat partijen zich uitspreken over samenwerking met radicaal-rechts. Uitsluiting van extremen is niet persé antidemocratisch, maar een verdedigingslinie. Dat kan soms pijnlijk zijn, maar het is principieel belangrijk.
De overheid kan wel dichter bij de leefwereld van burgers staan. Op dit moment leeft er onder te veel mensen het gevoel dat beslissingen op grote afstand worden genomen en in voor gewone mensen onbegrijpelijke taal. Ook moeten politici moeten eerlijker communiceren over wat mogelijk is en vooral ook wat niet kan. Verkiezingsbeloften zijn vaak utopisch, terwijl politiek gaat over lastige afwegingen en soms pijnlijke keuzes. We moeten burgers daarin serieuzer nemen.
Is er ook reden tot optimisme?
Absoluut. Nederland is een land met een hoog sociaal vangnet, goede voorzieningen, en nog steeds relatief veel vertrouwen in instituties. We hebben het, vergeleken met veel landen, goed geregeld. Onze publieke voorzieningen zijn van hoog niveau. We mogen best benoemen wat goed gaat – juist ook om te laten zien wat er op het spel staat.
Tot slot, aan welk onderzoek werkt u momenteel?
Ik werk aan een nieuw boek, The Many Faces of Christianism, over hoe polarisatie wordt gevoed door Russische invloeden en radicaal-rechtse bewegingen in Europa. Niet iedereen die die retoriek gebruikt of overneemt is pro-Russisch, maar ze beseffen te weinig dat hun acties in het Russische belang kunnen zijn. We moeten die dynamiek beter begrijpen.
