De betekenis en spanning van de democratische rechtsstaat
Kort voor de verkiezingen verscheen in NRC een interview met minister van Staat Herman Tjeenk Willlink, die eigenlijk had besloten om zich niet meer publiekelijk te uiten. Steen des aanstoots om dat toch te doen was de gebrekkige aandacht voor de democratische rechtsstaat tijdens de verkiezingscampagne. Nu is de “democratische rechtsstaat” nogal een vaag begrip. Het interview is dan ook vooral een poging om helder te krijgen wat er wel en niet mee wordt bedoeld. Volgens de oud-informateur staat de gedachte centraal dat beide elementen van het concept – democratie en rechtsstaat – op elkaar leunen en elkaar in evenwicht moeten houden. Uit onderzoek van Ipsos I&O blijkt echter dat veel kiezers geneigd zijn om de inherente spanning tussen democratie en rechtsstaat eenzijdig op te lossen in de ene of de andere richting. Rechtse kiezers vinden de wil van de meerderheid belangrijker dan bescherming van de rechtsstaat, terwijl voor aanhangers van linkse en middenpartijen precies het tegenovergestelde geldt. Daarnaast is er weliswaar een aanzienlijke groep die niet voor het een of het ander wil of kan kiezen, maar het onderzoek laat uiteindelijk wel zien dat Nederlanders heel verschillend denken over het wezen van de democratische rechtsstaat.
Een vernieuwende blik op democratie in Wat iedereen aangaat
Een debat over dit fundamentele onderwerp is dus hard nodig. Een welkome bijdrage is het boek van NRC-journalist Mark Lievisse Adriaanse: Wat iedereen aangaat – Hoe de democratie wordt afgebroken en hoe we haar vernieuwen. De lezer zal echter tot pagina 199 moeten doorlezen om het toch zo vertrouwde begrippenpaar “democratische rechtsstaat” voor het eerst tegen te komen. Dat is geen straf aangezien de schrijfstijl van Lievisse Adriaanse uitermate toegankelijk is en dankzij talloze voorbeelden tot de verbeelding spreekt. Inhoudelijk zal de passage over de democratische rechtsstaat voor enige verbazing zorgen, met name onder NSC-aanhangers. De auteur relativeert namelijk het belang van “institutionele ‘fixes’; rechtsstatelijke knoppen waaraan gedraaid kan worden waarna de democratie op magische wijze beter zal functioneren, als een machine die opnieuw gesmeerd is.” Het gaat Lievisse Adriaanse dus om de democratie an sich, los van haar relatie tot de rechtsstaat. Dat is opzienbarend in een land waar democratie en rechtsstaat volgens de heersende leer onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Juristen (waaronder de auteur van deze regels) zullen daar dan ook het nodige op aan te merken hebben. Maar juist omdat het discours wordt gedomineerd door juridische experts (en mensen die doen alsof ze dat zijn), biedt het boek een verfrissend perspectief.
Conflict en macht als kern van democratie
Volgens Lievisse Adriaanse zijn conflict en macht de essentie van elke democratie. Aanhangers van verschillende ideeën strijden over welke kant het op moet gaan met de politieke gemeenschap; macht is de inzet van dat conflict om de eigen visie te kunnen realiseren. Het eerste deel van het boek laat zien hoe nationale democratieën hun macht hebben verloren aan “de markt”, met name aan grote (tech)bedrijven. Het neoliberalisme heeft daarbij een cruciale rol gespeeld. Deze ideologie stimuleerde staten om markten te creëren waar die er nog niet waren; om regels te maken die het vrije verkeer van kapitaal faciliteren; en om de bijna grenzeloze groei van bedrijven onder het mom van nutsmaximalisatie toe te staan. Naast staten en internationale organisaties die de neoliberale economie creëerden en lange tijd in stand hielden, wordt ook af en toe een pijnlijke sneer richting de burgers uitgedeeld. Als wij bereidwillig onze data beschikbaar stellen aan onder meer Facebook en Google, vergroten wij de macht van deze bedrijven en dus het risico op surveillance. “Als digitale horigen dragen we daarmee bij aan onze eigen onderdrukking” (p. 96).
De terugkeer van politieke strijd: democratisch vs. autoritair populisme
Het tweede deel legt de gevolgen van de verdwenen macht bloot: als je als politieke gemeenschap niets meer te zeggen hebt, verdwijnt ook het conflict uit de democratie. Rake observaties uit het recente verleden (denk aan de verkiezingscampagne in 2012) tonen aan hoe de politieke strijd is verworden tot de vraag wie het beste binnen het bestaande neoliberale systeem kan opereren. Gelet op de opkomst van het populisme zou men kunnen denken dat de politieke strijd is teruggekeerd. Mark Lievisse Adriaanse is hier genuanceerd over door een onderscheid te maken tussen democratisch- en autoritair populisme. Hij verwijt het autoritair populisme van bijvoorbeeld Wilders en Orbán dat het zich alleen hardmaakt voor het terugwinnen van nationale macht, zonder die macht vervolgens in te willen zetten voor de democratisering van de economie. Democratisch-populisme is daarentegen “een beweging die wijst op een falend systeem en een ongelijke verdeling van macht – en die daar wat aan probeert te doen” (p. 197). Wellicht dat NSC zich hierin herkent, mits men bereid is een beetje populistisch te worden…
Naar een democratisering van de economie
Het laatste hoofdstuk biedt alvast een schat aan ideeën om uit te putten. Een democratisering van de economie is mogelijk door bijvoorbeeld niet-economische belangen nadrukkelijker mee te wegen in het mededingingsbeleid en de governance van ondernemingen. Om het laatste te kunnen bewerkstelligen, deinst Lievisse Adriaanse er niet voor terug om bestaande eigendomsrechten ter discussie te stellen. Ten slotte pleit hij voor de uitbreiding van “democratische ruimtes” (p. 218), waar burgers zich gezamenlijk zelf kunnen besturen. Een concreet voorstel is om het Europese aanbestedingsrecht zodanig te hervormen dat overheden lokale coöperaties mogen voortrekken bij de gunning van overheidsopdrachten. Terwijl al deze ideeën niet nieuw zijn, slaagt de auteur er toch in om ze te bundelen in een krachtig appel voor meer democratie. Dit moet echter worden begrepen als een aansporing om de democratische rechtsstaat meer vanuit democratisch perspectief te benaderen en te bediscussiëren. Het boek biedt veel stof tot nadenken, maar de meningen over een goede democratie zullen en mogen verschillen.
