De urgentie van onderzoek naar de gekozen burgemeester in een tijd van groeiende bevoegdheden en afnemende transparantie
De burgemeester gold in Nederland lange tijd als een boven de partijen staande verbinder. Die rol van burgervader of -moeder staat steeds sterker onder druk. De afgelopen jaren groeide niet alleen het takenpakket van burgemeesters, maar ook de politieke lading van het ambt. Tegelijkertijd is de manier waarop burgemeesters worden benoemd opmerkelijk gesloten, en voor burgers, journalisten en ook een groot deel van de betrokken raadsleden volstrekt ondoorgrondelijk.
Twee recente nieuwsberichten maken duidelijk dat een onderzoek naar de benoemingswijze van burgemeesters geen louter academische kwestie is, maar een urgent democratisch vraagstuk. Allereerst is er de explosieve toename van noodverordeningen die burgemeesters de afgelopen jaren hebben uitgevaardigd. Deze (soms langdurig ingezette) maatregelen beperken burgerrechten en worden getroffen zonder directe democratische controle. Inwoners kunnen preventief gefouilleerd worden en het recht op samenkomst wordt buiten werking gesteld met de handtekening van één beambte.
Daarnaast was er de turbulente gang van zaken rond het vertrek van de burgemeester van Terneuzen, die opstapte nadat hij het vertrouwen in de gemeenteraad had verloren na de discussie over de komst van een opvanglocatie voor asielzoekers. De voortdurende spanningen tussen lokaal bestuur, veiligheidstaak en politieke verantwoording kwamen daarmee pijnlijk aan de oppervlakte. Daarnaast roept het de vraag op aan wie de burgemeester haar of zijn mandaat ontleent.
Deze voorbeelden illustreren één ding: de rol van de burgemeester verandert, maar het systeem van benoemen, controleren en macht en tegenmacht eromheen niet. Daarom start het Wetenschappelijk Bureau NSC een onderzoek naar de wenselijkheid én mogelijke vormgeving van een verkozen burgemeester. Want wie zoveel macht en verantwoordelijkheid draagt, hoort ook een stevig democratisch mandaat te hebben.
Een machtig ambt met een beperkt mandaat
De tijd van de burgemeester als lintjesknipper is voorbij. Hij of zij is eindverantwoordelijk voor openbare orde en veiligheid, kan noodverordeningen uitvaardigen, preventief fouilleren toestaan, demonstraties beperken of ontbinden en huisverboden opleggen. Tijdens de coronapandemie bleek bovendien hoe diep het ambt kan ingrijpen in het dagelijks leven van Nederlanders. Burgemeesters waren, als voorzitters van veiligheidsregio’s, direct betrokken bij besluitvorming over avondklokken, samenscholingsverboden en beperkingen op bewegingsvrijheid. Daarbij opereerden zij vaak buiten directe democratische controle van de gemeenteraad.
Tegelijkertijd is de manier waarop burgemeesters op hun plek terecht komen niet transparant. Hoewel op papier de koning de burgemeester benoemt, ligt de feitelijke keuze bij de gemeenteraad, die in beslotenheid en gebonden aan strikte geheimhouding opereert. Daarnaast is een voor velen onbekende poortwachtersrol neergelegd bij de commissaris der koning. Wie solliciteert, welke kandidaten worden afgewezen, waarom voor een bepaalde persoon wordt gekozen – het blijft voor burgers, en zelfs voor de meeste raadsleden, onzichtbaar. Juist bij één van de machtigste Nederlandse ambtsdragers wringt dat.
De vraag is dan ook onontkoombaar: past een ambt dat zo’n grote rol speelt in veiligheid, bestuurlijke stabiliteit en lokale democratie nog bij een benoemingswijze die zo afgeschermd is? De kroonbenoeming is enige jaren geleden uit de grondwet geschreven, maar daar is de bestuurlijke vernieuwing meteen ook gestokt. Het WB-NSC hoopt met dit aankomende rapport een volgende stap te zetten naar meer checks-and-balances in de lokale democratie. Daarnaast kan op basis van dit stuk ook gekeken worden naar de benoemingswijze van de Commissaris der Koning als hoofd van het provinciebestuur en de Dijk- of Watergraven die bepalend zijn binnen de besturen van de waterschappen.
Democratische risico’s van de huidige procedure
De huidige benoemingswijze van de burgemeester kent een aantal risico’s. Ten eerste is het gebrek aan openbaarheid problematisch. Democratie vraagt niet alleen om inspraak, maar ook om zichtbaarheid van de afwegingen die worden gemaakt. Een procedure die volledig achter gesloten deuren plaatsvindt, onder strikte geheimhouding, kan nooit uitleggen waarom juist deze persoon de aangewezen bestuurder is om ingrijpende bevoegdheden te hanteren. Daarnaast zien we dat deze geheimhouding de burgemeestersselectie niet immuun maakt voor politieke spelletjes als we kijken na het veelvuldig lekken rondom de sollicitaties van GroenLinks-PvdA Kamerlid Esmah Lahlah nét voor de Tweede-Kamerverkiezingen.
Ten tweede is het systeem kwetsbaar voor politieke deals, informele afspraken of druk vanuit betrokken partijen. Omdat niemand van buiten de vertrouwenscommissie weet welke kandidaten er waren of waarom iemand door de mand viel of juist werd gesteund, kan moeilijk worden gecontroleerd of de beste kandidaat daadwerkelijk wordt benoemd. Daarnaast is de rol van de Commissaris der Koning bij de selectie van kandidaten door de vertrouwenscommissie ondoorzichtig, wat netwerkcorruptie in de hand kan werken.
Ten derde creëert de combinatie van grote machtsmiddelen en een zwak democratisch ankerpunt spanningen zodra er iets misgaat. Juist het incident in Terneuzen liet zien hoe snel bestuurlijke stabiliteit in gevaar komt als de legitimiteit van een burgemeester onder druk staat. Criminele ondermijning, natuurgeweld en terroristische dreigingen vragen om hard en trefzeker ingrijpen enerzijds en stevige democratische controle anderzijds. De verkozen burgemeester met een stabiel eigen mandaat zou hier uitvoering aan kunnen geven.
Waarom een verkozen burgemeester onderzocht moet worden
Dit alles betekent niet automatisch dat een gekozen burgemeester dé oplossing is. Maar het betekent wel dat het huidige systeem opnieuw bezien moet worden. Precies dat wil het Wetenschappelijk Bureau NSC de komende tijd doen in dit onderzoek.
Nieuw Sociaal Contract heeft zich geprofileerd als een partij die staat voor openheid, meer directe democratische legitimiteit en herstel van de relatie tussen burger en bestuur. Vanuit dat gedachtegoed is het vreemd dat burgers geen enkele invloed hebben op de keuze van de burgemeester, terwijl deze functionaris juist degene is die ordehandhaving, veiligheid en integriteit bewaakt.
Het onderzoek zal daarom, als tweede stap, onderbouwen waarom een verkozen burgemeester wenselijk kan zijn vanuit democratisch, bestuurlijk en maatschappelijk perspectief. Daarbij spelen meerdere argumenten een rol:
- Een verkozen burgemeester kan beschikken over een duidelijk mandaat van de inwoners.
- De band tussen bestuur en burgers wordt sterker wanneer inwoners daadwerkelijk invloed hebben op belangrijke ambten.
- Openheid en transparantie worden vergroot, omdat een verkiezingsproces in de openbaarheid plaatsvindt.
- Politieke verantwoordelijkheid wordt scherper – een verkozen burgemeester beantwoordt immers rechtstreeks aan zijn of haar kiezers.
Dit sluit nauw aan bij de bredere inzet van NSC op bestuurlijke hervormingen, waaronder meer regionale vertegenwoordiging, het versterken van de democratische controle en het herstellen van gezag in het openbaar bestuur.
Een Nederlandse vorm voor een Nederlands ambt
Het derde en laatste deel van het onderzoek zal gaan over de vraag hoe een burgemeester in Nederland eventueel verkozen kan worden. Want Nederland is geen presidentieel systeem, geen federatie en kent een sterk collegiaal bestuur. Een ‘winner-takes-all’-model past niet bij onze bestuurscultuur.
Daarnaast zou het af kunnen doen aan het mandaat van de burgemeester en de bestuurbaarheid van de gemeente wanneer lange campagnes gevolgd zouden worden door een groot aantal verkiezingsrondes tot een kandidaat meer dan de helft van de stemmen haalt.
Het onderzoek verkent daarom varianten die recht doen aan de Nederlandse context. Denk aan modellen waarbij de burgemeester wel een democratisch mandaat heeft, maar waarin samenwerking met raad en college gewaarborgd blijft. Er zal worden gekeken naar internationale voorbeelden, eerdere Nederlandse burgemeestersreferenda en naar de visie van lokale bestuurders en experts.
Vooruitblik
Met dit onderzoek wil het Wetenschappelijk Bureau NSC een grondige en nuchtere bijdrage leveren aan het debat over de toekomst van het burgemeesterschap. Niet om een vooraf bepaalde uitkomst af te dwingen, maar om een open discussie te voeren over een ambt dat cruciaal is voor de stabiliteit van onze lokale democratie. De recente incidenten laten zien dat de huidige situatie piept en kraakt. Het is tijd om te onderzoeken hoe het beter kan – en vooral, hoe het democratischer kan.
Het onderzoek verschijnt in het voorjaar van 2026 voorafgaand aan de deelname van NSC aan de gemeenteraadsverkiezingen en zal worden gedeeld met NSC-leden, (kandidaat-)volksvertegenwoordigers en geïnteresseerden. Daarmee biedt het Wetenschappelijk Bureau NSC een inhoudelijke basis om de discussie over de toekomst van de burgemeester naar een hoger niveau te tillen.
