Over de Balkan, caviar diplomacy en humane migratiecontrole
Toen Gerald Knaus in 1999 met enkele collega’s in een café in Sarajevo de European Stability Initiative (ESI) oprichtte, was dat meer een sprong in het diepe dan een strak uitgestippeld plan. Sarajevo is een stad die 1425 dagen lang, van 1992 tot 1996, werd belegerd. De oorlog in Kosovo had honderdduizenden mensen verdreven en de genocide van Srebrenica lag bij iedereen nog vers in het geheugen. “We wilden voorkomen dat Europa elke paar jaar weer met NAVO-interventies massamoorden en etnische zuiveringen moest stoppen,” vertelt Knaus.
In de 25 jaar sinds die oprichting heeft Knaus zich ontwikkeld tot een van de invloedrijkste onafhankelijke denkers over Europese stabiliteit. Zijn werk raakt vele domeinen die op het eerste gezicht weinig gemeen lijken te hebben, zoals: de wederopbouw van de Balkan, het blootleggen van corruptie in de Raad van Europa, en het ontwerpen van migratiebeleid dat zowel humaan als effectief is. Maar volgens Knaus is het allemaal met elkaar verbonden: “Het gaat steeds om het verdedigen van de Europese democratische rechtsorde door idealen te vertalen naar praktische oplossingen.”
Balkan: van onmogelijke terugkeer naar multi-etnische democratie
Toen ESI begon, leek het idee dat verdreven minderheden zouden terugkeren naar hun dorpen en steden volstrekt onrealistisch. Miljoenen mensen waren verdreven, hele gebieden etnisch gezuiverd. Toch werkte Knaus samen met internationale instellingen aan een onafhankelijk mechanisme voor eigendomsclaims. Binnen enkele jaren werden meer dan 220.000 dossiers behandeld en werd 99 procent van de eigendommen teruggegeven.
Het resultaat was spectaculair: gebieden die na de oorlog mono-etnisch waren, werden opnieuw multi-etnisch. Vandaag de dag wonen meer dan 200.000 mensen veilig in regio’s waar ze eerder met geweld waren verdreven. “Het was ongekend in de wereldgeschiedenis,” zegt Knaus. “Het bewees dat principes als recht op terugkeer en internationale rechtspraak niet naïef zijn, maar de basis voor duurzame vrede.”
Sinds 1996 vonden negen nationale verkiezingen plaats in Bosnië en Herzegovina, zonder de terugkeer van etnisch geweld. Voor Knaus is dat het bewijs dat idealen als rechtvaardigheid en multi-etniciteit de enige realistische weg waren. “Wat destijds utopisch leek, blijkt de reden waarom de Balkan al een kwart eeuw geen oorlog kent.”
Het Europese wonder: vrede door erkenning van identiteit
Knaus benadrukt dat stabiliteit in de Balkan niet betekent dat identiteiten zijn verdwenen. Integendeel: “Het geheim van het Europese wonder is dat wij de verschillen respecteren. Zweden zijn geen Noren, Litouwers geen Polen – en dat is prima. Ook in de Balkan zullen Serviërs, Bosniakken en Kroaten hun eigen identiteit behouden. Vrede ontstaat niet door die identiteiten te ontkennen, maar door regels die vertrouwen geven dat niemand bang hoeft te zijn voor de ander.” Knaus vertelt dat hij en zijn dochter een boek over dit Europese wonder hebben geschreven. Het boek komt uit op 2 oktober.
Die boodschap klinkt des te actueler tegen de achtergrond van de oorlog in Oekraïne, waar Rusland met geweld ontkent dat Oekraïners als volk bestaan. “Dat is precies het tegenovergestelde van wat de Europese integratie heeft gebracht,” aldus Knaus.
Caviar diplomacy: corruptie in de Raad van Europa
Begin jaren 2010 richtte ESI zijn blik op een heel ander terrein: de integriteit van Europese instellingen. Wat Knaus ontdekte, was schokkend. Terwijl Azerbeidzjan steeds meer oppositieleden en journalisten opsloot, prees de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (PACE) de verkiezingen in Bakoe als “goed georganiseerd”. Hoe meer mensenrechten werden geschonden, hoe positiever de rapporten klonken.
ESI’s onderzoek onthulde een systeem van grootschalige omkoping en chantage door Azerbeidzjan, bekend geworden als caviar diplomacy. Parlementariërs – die ook nationale volksvertegenwoordigers waren – ontvingen geld, luxe cadeaus, reizen en andere gunsten in ruil voor steun aan het regime.
Om dit aan te kaarten schreef ESI jarenlang rapporten, verzamelde bewijzen en bracht de bevindingen actief naar buiten via internationale media. Knaus en zijn team reisden naar Bakoe, spraken met insiders, documenteerden de geldstromen en noemden openlijk namen. Ze organiseerden debatten in Straatsburg en nodigden parlementariërs uit om zich uit te spreken. “We wisten dat er iets heel verkeerds gaande was, en de enige manier om dat te doorbreken was door feiten te verzamelen en ze onvermoeibaar te publiceren,” zegt Knaus.
Pas toen Italiaanse aanklagers in 2016 bewijs boven tafel kregen van miljoenenbetalingen via schimmige constructies, kwam er beweging in de zaak. Samen met onder anderen Pieter Omtzigt en de Duitse SPD’er Frank Schwabe dwong Knaus een parlementaire enquête af. Voor het eerst in de geschiedenis werd een PACE-voorzitter tot aftreden gedwongen. Nieuwe regels, leiderschapswissels en een onafhankelijke onderzoekscommissie volgden.
“Het toont aan dat instituties alleen bestaan dankzij mensen die hun waarden serieus nemen,” zegt Knaus. “Zonder individuen die tegen de stroom in durven gaan, ook als hun eigen partij iets anders wil, zakt het hele systeem in.”
Vandaag is PACE actiever: het dwong Rusland uit de Raad van Europa, schorste Azerbeidzjaanse leden en zet druk op Georgië. Maar Knaus waarschuwt dat de regeringen in het Comité van Ministers nog steeds tekortschieten. “Als het VK straks onder Nigel Farage uit de Raad van Europa stapt, kan het hele bouwwerk in elkaar storten. Alleen door duidelijk op te treden tegen dictaturen en mensenrechtenschendingen kan de Raad zijn bestaansrecht behouden.”
Migratie: tussen empathie en angst
Het derde grote dossier waarin Knaus naam maakte, is migratie. In 2015, op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis, publiceerde ESI twee rapporten. Het eerste stelde een concreet plan voor om de dodelijke overtochten over de Egeïsche Zee te stoppen; het tweede analyseerde Viktor Orbáns waarschuwing dat oncontroleerbare migratiestromen het liberale Europa zouden ondermijnen.
De kern van ESI’s voorstel: humanitaire controle. Mensen die bescherming zoeken, moeten die legaal kunnen aanvragen, zonder hun leven te riskeren in gammele boten. Tegelijk moet de politiek laten zien dat ze grip heeft op migratie, anders slaat empathie om in angst.
Het idee vond weerklank. In maart 2016 sloten de EU en Turkije een akkoord dat de irreguliere overtochten drastisch verminderde. Het aantal doden daalde met 97 procent. Politiek gaf dit Angela Merkel de ruimte om in 2017 herkozen te worden zonder haar humanitaire koers te hoeven verlaten.
Maar sinds de overeenkomst na 2020 ineenzakte, nemen de aantallen weer toe – en daarmee ook de electorale winst van radicaal-rechts. Voor Knaus is de les duidelijk: “Zonder geloofwaardige controle vernietigt angst de rechtsstaat. De enige keuze is tussen humane controle en onmenselijke controle.”
Zijn huidige aanbevelingen zijn even concreet als omstreden: sluit akkoorden met veilige derde landen, niet met misbruikstaten als Libië maar met partners waar UNHCR de opvang en asielprocedure kan organiseren. Combineer dit met legale hervestiging naar Europees voorbeeld van Canada. Zo kan het businessmodel van smokkelaars worden doorbroken, levens worden gered en vertrouwen in de politiek worden hersteld.
Een filosofie van vastberadenheid
Wat verbindt deze drie ogenschijnlijk uiteenlopende thema’s – minderheden in Bosnië, corruptie in Straatsburg, bootvluchtelingen in de Middellandse Zee? Voor Knaus is het antwoord helder: de verdediging van de Europese belofte.
Hij verwijst graag naar Jean Monnet, de grondlegger van de Europese integratie. Monnet was geen gekozen politicus maar een denker en doener die tijdens crises praktische ideeën aandroeg. “Monnet was niet optimistisch, hij was vastberaden,” zegt Knaus. “Dat moet ook ons motto zijn: we mogen niet bang zijn voor mislukking, maar moeten doen wat nodig is.”
Die vastberadenheid vertaalt zich in de manier waarop ESI werkt. Knaus en zijn collega’s schrijven rapporten die toegankelijk zijn voor de ‘intelligente vijftienjarige’: geen jargon, geen aannames dat lezers al expert zijn, maar klare taal en feiten die direct toepasbaar zijn. “Je moet je lezers behandelen als gelijken,” zegt hij. “Als iemand mij iets uitlegt over digitale soevereiniteit of klimaat, dan wil ik dat ze me meenemen vanaf nul. Wij proberen dat ook te doen in onze rapporten.”
Daarnaast is timing cruciaal. Beleidsmakers worden overspoeld met advies, maar juist tijdens een crisis zijn ze op zoek naar concrete, geloofwaardige oplossingen. “Als je op dat moment klaarstaat met een voorstel dat haalbaar is, geïnspireerd door idealen maar pragmatisch uitgewerkt, dan kun je echt impact hebben,” legt Knaus uit. Zo schreef ESI zijn eerste rapport over minderheden in Bosnië letterlijk in de dagen voor een cruciale internationale bijeenkomst – en werd het document meteen de basis van de discussie.
Tenslotte benadrukt hij dat onafhankelijkheid een voorwaarde is. “Consultants kunnen vaak niet zeggen wat werkelijk nodig is, omdat ze werken binnen de kaders van hun opdrachtgever. Wij wilden vrij zijn om te zeggen wat werkt en wat niet. Dat maakt je soms impopulair, maar het geeft je wel geloofwaardigheid.”
Voor Knaus komt het allemaal samen in een simpele les: zonder heldere analyses, zonder praktische voorstellen en zonder vastberadenheid blijven idealen abstract – en winnen cynici en autocraten. “Alleen door ideeën om te zetten in uitvoerbare plannen kan Europa zijn waarden verdedigen.”
Conclusie: een strijd voor de rechtsstaat
Op 8 oktober 2025 spreekt Gerald Knaus in Den Haag op het symposium over twintig jaar werk van Pieter Omtzigt in de Raad van Europa. Hun samenwerking – van het bestrijden van corruptie tot het zoeken naar humane migratieoplossingen – staat symbool voor wat nodig is om de Europese rechtsorde te behouden.
“Het gaat steeds om dezelfde strijd,” besluit Knaus. “Tegen angst, tegen corruptie, tegen de verleiding van macht zonder recht. Europa kan alleen overleven als we onze waarden vertalen naar beleid dat werkt.”
