“Zonder sterke instituties wordt straffeloosheid de norm”
Over de moord op zijn moeder, de zoektocht naar gerechtigheid en de strijd om de rechtsstaat in Malta
Op 16 oktober 2017 werd Daphne Caruana Galizia, Malta’s bekendste onderzoeksjournalist, door een autobom vermoord. Ze had jarenlang corruptie op het hoogste niveau blootgelegd. Haar dood schokte Europa en werd een symbool van de gevaren die onderzoeksjournalisten wereldwijd lopen. Acht jaar later spreekt haar zoon Matthew Caruana Galizia, zelf onderzoeksjournalist en directeur van de naar haar vernoemde stichting, op het symposium van Nieuw Sociaal Contract over twintig jaar werk van Pieter Omtzigt in de Raad van Europa.
In gesprek met Bulletin blikt hij terug op de omstandigheden van de moord, de rol die Omtzigt speelde bij het afdwingen van gerechtigheid en de bredere les dat democratie in enkele jaren kan worden uitgehold als instituties niet worden verdedigd.
“Een moord mogelijk gemaakt door een verzwakte rechtsstaat”
Matthew Caruana Galizia herinnert zich scherp de omstandigheden waaronder zijn moeder haar werk deed. “Ze onderzocht grootschalige corruptie op het hoogste niveau. Het bewijs lag op straat, maar politie en justitie weigerden in te grijpen. De regering had de instituties die corruptie moesten onderzoeken feitelijk buitenspel gezet.”
Daphne was op dat moment vrijwel de enige die nog durfde te publiceren. Intussen werden er meer dan veertig rechtszaken tegen haar aangespannen – zogenoemde SLAPP-zaken (Strategic Lawsuits Against Public Participation) bedoeld om haar monddood te maken. Toen ook dat niet werkte, greep men naar het uiterste middel. “Ze probeerden alles: de politie neutraliseren, de rechterlijke macht neutraliseren, de aanklager neutraliseren. Alleen mijn moeder kregen ze niet klein. En toen kwam de bom,” zegt Matthew.
Een regering die van corruptie haar kerntaak maakte
Volgens Caruana Galizia was de moord het resultaat van een systemisch probleem. De Labour-regering, die in 2013 aan de macht kwam, gebruikte de staat niet om te besturen, maar om zichzelf te verrijken. “Binnen vier jaar was corruptie niet langer een incident, maar de kernactiviteit van de regering. Alles draaide om het wegsluizen van geld.”
De Panama Papers en andere onderzoeken toonden de omvang van het netwerk van schimmige bedrijven, internationale geldstromen en witwasconstructies. “Het liet zien hoe snel een land kan afglijden,” zegt Matthew. “Vier jaar na de verkiezingen was de situatie zo ernstig dat een politieke moord werd gepleegd om die corruptie af te schermen.”
Traagheid en druk: een moeizaam pad naar gerechtigheid
Na de moord volgde geen snelle afrekening. Integendeel: processen sleepten zich voort. Malta kent de langzaamste rechtsgang van de EU, ondanks forse investeringen in de rechterlijke macht en een laag misdaadcijfer. “Dat wijst op ernstige organisatorische of politieke problemen,” aldus Caruana Galizia.
Toch is er vooruitgang geboekt. Voor het eerst in de moderne Maltese geschiedenis staan politici terecht voor grootschalige corruptie. “Dat is mede te danken aan de volharding van mijn familie en aan internationale druk. Zonder die druk was er niets gebeurd. Nationale instituties handelen zelden uit zichzelf.”
Pieter Omtzigt als bondgenoot
Een cruciale rol was weggelegd voor Pieter Omtzigt, die namens de Raad van Europa rapporteur werd in de zaak. Matthew spreekt met waardering over zijn aanpak: “Pieter werkte grotendeels alleen, met heel beperkte middelen. Toch wist hij de systemische fouten in Malta bloot te leggen die een moord mogelijk maakten. En hij kon het zodanig uitleggen dat mensen het begrepen.”
Corruptie is vaak moeilijk uit te leggen; de constructies zijn complex en publiek en media haken snel af. “Maar Pieter wist de aandacht vast te houden. Niet door theatrale middelen, maar door helderheid. Hij gaf richting aan onze campagne in een tijd dat wij in chaos verkeerden.”
De samenwerking ging verder dan analyses. Omtzigt gebruikte zijn ervaring – onder meer uit zijn onderzoek naar corruptie in de Raad van Europa zelf – om instituties onder druk te zetten. “Hij wist wie hij moest aanspreken en hoe. Zonder zijn steun hadden we nooit zulke doorbraken bereikt.”
De Daphne Caruana Galizia Foundation
De familie zag in dat gerechtigheid voor Daphne niet vanuit de overheid zou komen. Ze richtten daarom de Daphne Caruana Galizia Foundation op, met twee doelen: gerechtigheid voor Daphne en structurele hervorming van het Maltese systeem.
De stichting boekte tastbare resultaten. Er kwam een onafhankelijke publieke enquête naar de omstandigheden van de moord. Op Europees niveau werd een anti-SLAPP-richtlijn aangenomen die journalisten en burgers beter beschermt tegen intimiderende rechtszaken. In Malta zelf werd een netwerk van publieke-belang-advocaten opgezet dat families helpt gerechtigheid te verkrijgen. Een van de eerste successen was een publieke enquête naar de dood van een bouwvakker op een door de staat beheerd terrein.
“Die familie werd geïnspireerd door onze campagne,” vertelt Matthew. “Hun zaak leidde tot de tweede publieke enquête in Malta ooit. Het laat zien dat zelfs in een zwak systeem burgers verandering kunnen afdwingen.”
Lessen voor andere landen
Voor Caruana Galizia is Malta geen uitzondering. “Wat in Malta gebeurde, kan overal gebeuren. Politici die zichzelf willen beschermen, verzwakken doelbewust instituties zoals politie, justitie en de rechterlijke macht. Zo ontstaat straffeloosheid.”
Hij trekt de lijn door naar internationale instellingen. Zodra organen als het Internationaal Strafhof of de Raad van Europa machtige staten of leiders proberen te verantwoorden, worden ze ondermijnd. “We zien hoe het Internationaal Strafhof onder vuur ligt vanwege onderzoeken naar oorlogsmisdaden van Israël. Rechters en aanklagers worden gedemoniseerd. Maar door instituties te ondermijnen om één land of één leider te beschermen, verzwak je ze voor iedereen. Dat is levensgevaarlijk. Je keert terug naar een wereld waarin het recht van de sterkste geldt en politieke moorden ongestraft blijven.”
Het gevaar van institutionele erosie
De kern van zijn boodschap is dat instituties sneller verzwakken dan men denkt. “Het kostte Malta maar vier jaar om de rechtsstaat te ontmantelen. Vier jaar was genoeg om een moord mogelijk te maken.”
Dat kwam niet uit het niets, benadrukt hij. Eerdere regeringen deden structureel te weinig om corruptie aan te pakken. “Daardoor verloor het systeem al jaren aan geloofwaardigheid. Toen een nieuwe partij in 2013 aan de macht kwam, was de grond vruchtbaar voor grootschalig misbruik. Alles was ‘fair game’ geworden.” De legitimiteit van de instituties was zo verzwakt dat burgers er nauwelijks nog op vertrouwden, waardoor hun afbraak razendsnel kon gaan.
Dat gevaar ziet hij ook elders. Multilaterale instituties worden aangevallen, soms in naam van soevereiniteit of geopolitieke belangen. “Maar wie die instituties ondermijnt om één leider te beschermen, ondermijnt ze voor iedereen. Dan moet je niet verbaasd zijn als politieke moorden elders ook ongestraft blijven.”
Geloof in de toekomst
De successen die de stichting in Malta heeft bereikt en de Europese hervormingen laten zien dat fundamentele verandering mogelijk is. “Het geeft hoop, niet alleen voor ons, maar ook voor anderen die vechten voor gerechtigheid. Het laat zien dat zelfs na een tragedie vooruitgang mogelijk is, mits je volhoudt en internationale bondgenoten vindt.”
Zijn advies aan jonge journalisten sluit daarbij aan. “Het is een gevaarlijk beroep, maar een van de krachtigste manieren om rechtvaardigheid na te streven. Mijn moeder werd gedreven door een diep gevoel voor rechtvaardigheid. Dat is de beste motivatie. Journalistiek is niet de enige weg – ook in politiek of rechtspraak kun je bijdragen – maar het is een onmisbare weg.”
Multilateralisme verdedigen
Caruana Galizia besluit met een oproep die hij ook in Scheveningen zal herhalen: verdedig multilaterale instituties. “Het alternatief is een terugkeer naar een wereld van imperia en geweld, waar macht belangrijker is dan recht. Multilateralisme is niet abstract idealisme; het redt levens. Het is de beste manier om internationale problemen aan te pakken. Als we dat loslaten, keren we terug naar het recht van de sterkste. En dat heeft de wereld al genoeg ellende gebracht.”
Conclusie
Het verhaal van Matthew Caruana Galizia is er een van tragedie én van volharding. Het laat zien hoe een familie die zichzelf nooit als activist zag, werd gedwongen het voortouw te nemen in een strijd tegen corruptie en straffeloosheid. En dat internationale samenwerking – van Pieter Omtzigt tot Europese instituties – onmisbaar was om verandering af te dwingen.
Dit is een belangrijke les: een rechtsstaat kan binnen enkele jaren afbreken. Maar de hoop is dat door volharding van individuen, internationale druk en het verdedigen van multilaterale instituties de gerechtigheid toch kan zegevieren.
