Leeuwarden, 27 oktober 2025 – In een goedgevulde zaal met geïnteresseerde ambtenaren, bestuurders en taalprofessionals, overhandigde WB-NSC onderzoeker Jeroen Zandberg het onderzoeksrapport Twee talen, één klik – Fries in de digitale overheid aan NSC kandidaat-Tweede Kamerleden Rinke van der Duim en Jurr van Dalen.
De presentatie van het onderzoek was geen technische bijeenkomst over ICT-systemen of taalmodellen, maar een visie op de menselijke maat van het openbaar bestuur: hoe komen overheden in contact met inwoners in hún taal, ook online, want digitalisering is óók een vorm van dienstverlening. En voor veel Friezen begint die simpelweg met: “Kinne jo my ek yn it Frysk helpe?”
Het gepresenteerde rapport beschrijft hoe de provincie en gemeenten momenteel met het Fries omgaan in hun bestuurlijke processen en dienstverlening met daarbij een scherpe blik naar de digitale wereld. Hoe toekomstbestendig is het taalbeleid wanneer de fysieke loketten verdwijnen en websites, chatbots en automatische systemen de nieuwe, en vaak enige, voordeur zijn van de overheid?
Een taal met rechten – maar geen vanzelfsprekende plek
Sinds 2014 garandeert de ‘Wet gebruik Friese taal’ dat inwoners in het Fries met de overheid mogen communiceren. In theorie staat het Fries daarmee juridisch gelijk aan het Nederlands. Maar in de praktijk is dit wisselend. Sommige gemeenten hebben uitgewerkt taalbeleid, taalcoördinatoren en vaste vertalers. Anderen gebruiken het Fries nauwelijks, of alleen symbolisch, bijvoorbeeld in campagnes of toespraken waar het Fries als ‘taalkleur’ wordt bijgevoegd.
De provincie heeft een rol als taalskipper – de voortrekker van meertaligheid – en voert een actief en effectief meertalig beleid, maar gemeenten verschillen sterk in hun uitvoering. In gemeenten als Tytsjerksteradiel, Achtkarspelen en Waadhoeke is het Fries zichtbaar en hoorbaar. In een gemeente als Harlingen is het juist schaars, ondanks formele erkenning. De wil is er vaak wel, maar de middelen ontbreken.
Een belangrijk inzicht van het onderzoek is dat het gebruik van het Fries in Fryslân een recht is van de burger en niet een plicht van de overheid, zoals dat wel het geval is in een regio als Wales (Verenigd Koninkrijk). En hier wringt het, want rechten die niet vanuit het bestuur zelf worden aangeboden, worden zelden door de burger benut.
De digitale achterstand: websites, formulieren en raadsinformatie
Zodra het bestuur digitaliseert – en deze ontwikkeling gaat snel – wordt de ongelijkheid tussen talen scherper zichtbaar. De meeste gemeentelijke websites zijn Nederlandstalig. Digitale formulieren zijn dat vrijwel altijd. Raadsstukken verschijnen in vrijwel alle gemeenten uitsluitend in het Nederlands. Zelfs wanneer in de raadszaal Fries wordt gesproken, ontbreken Friese ondertiteling of meertalige zoekfuncties in raadsinformatiesystemen.
Wat op straat of aan de balie nog persoonlijk en flexibel kan, wordt digitaal al snel binair: wel of niet een taal ondersteunen. In die digitale omgeving verliest het Fries zijn natuurlijke voordeel als gesproken contacttaal. De taal is in Fryslân overal te horen, maar bijna nergens op officiële websites te vinden. Een uitzondering hierop is de website van de provincie die, in tegenstelling tot de websites van de gemeenten, vrijwel volledig tweetalig is. Dit laat zien dat meertaligheid in het openbaar bestuur op zich goed mogelijk is.
AI als doorbraak voor digitale meertaligheid
Het onderzoek richtte zich op de organisatie van het taalbeleid in de administratieve processen van de gemeenten en provincie. Daarnaast zijn vier vertaalprogramma’s getest: Oersetter, Google Translate, ChatGPT en Copilot. Deze testen (BLEU-, chrF- en COMET). Deze testen hebben verrassend positieve conclusies opgeleverd. Vooral de nieuwste AI-systemen blijken uitstekende vertalingen te produceren. De AI-modellen halen testscores die zeer dicht in de buurt komen van menselijke vertaling.
Waar digitale vertaalprogramma’s in het verleden moeite hadden met het Fries – te weinig data, te veel variatie – blijken moderne taalmodellen goed in staat te zijn om context en betekenis te begrijpen. Het Fries profiteert van inzichten die AI-modellen hebben opgedaan uit vertaalprocessen in andere talen. Het resultaat: real-time tweetalig bestuur komt voor het eerst binnen handbereik.
Dit betekent niet dat alles geautomatiseerd moet worden, maar het maakt het wel mogelijk om websites in beide talen beschikbaar te maken; ambtelijke stukken die snel vertaald kunnen worden en digitale diensten waarin de gebruiker meteen de taal kan kiezen.
Niet alleen techniek: ook cultuur en organisatie tellen mee
De uitdagingen liggen niet alleen in de techniek, maar ook in de cultuur en de organisatie. Er dienen afspraken te komen over privacy, datagebruik en het nalezen van vertaalde teksten. Daarnaast is er nog een belangrijke horde die genomen dient te worden: er is nog geen gezamenlijke standaard voor bestuurlijke Friese terminologie, waardoor gemeenten onderling andere woorden gebruiken voor dezelfde begrippen.
Het rapport geeft een uitgebreide vergelijking van de situatie in Fryslân met die in Wales en het Sorbische gebied in Duitsland. In Wales is tweetaligheid een verplichting van de overheid in plaats van een recht van de burger. In het Sorbische gebied heeft de gemeenschap met beperkte middelen zelf een sterke digitale, centralistische infrastructuur opgebouwd. Fryslân mist nog een overkoepelende digitale strategie en een plicht om diensten in het Fries aan te bieden.
Politiek momentum: van vrijblijvend naar vanzelfsprekend
De aanwezige kandidaat-Kamerleden onderstreepten dat digitale toegankelijkheid een kern-eis is van goed bestuur en niet iets extra’s voor liefhebbers van cultuur of taal.
Het rapport laat zien dat digitalisering goed bestuur een nieuwe lading geeft. Waar taalbeleid vroeger vooral een culturele discussie was, raakt het nu aan digitale inclusie. Aan toegang tot basisvoorzieningen. Aan vertrouwen in de overheid. Wie in het Fries naar zijn gemeente wil schrijven, zou dat óók moeten kunnen doen op een digitaal formulier – zonder eerst te zoeken naar een Nederlandstalige pagina.
Aanbevelingen: van klik naar verantwoordelijkheid
Het rapport sluit af met aanbevelingen die helder en concreet zijn. Maak het gebruik van het Fries een plicht van de overheid, in plaats van een recht dat burgers telkens opnieuw moeten opeisen. Zorg voor uniforme richtlijnen en centrale coördinatie. Integreer AI in bestuurlijke processen, te beginnen met websites en raadsinformatiesystemen.
Aangezien de AI-modellen op dit moment nog asymmetrisch zijn – de vertaling vanuit het Fries is veel beter dan ernaartoe – is een aanvullende aanbeveling aan het ambtelijk apparaat om beleidsdocumenten voortaan eerst in het Fries op te stellen en daarna te vertalen naar het Nederlands met behulp van (open-source) AI-modellen. Hiermee kan direct op een efficiënte manier voldaan worden aan de eisen zoals verwoord in de ‘Wet gebruik Fries taal’.
Van symboliek naar systeem
Het rapport Twee talen, één klik laat zien dat meertalig bestuur in de gemeenten en provincie binnen handbereik ligt door administratieve systemen te ondersteunen die beide talen gelijkwaardig laten functioneren. Op deze manier krijgt Fryslân een digitale overheid die de taal van haar inwoners niet alleen begrijpt, maar ook respecteert en promoot.
