In een tijd van politieke omwentelingen componeerde Ludwig van Beethoven geen muziek om te behagen, maar om te bevrijden. Zijn werk weerspiegelt de strijd tegen onderdrukking en het geloof in een hoopvolle, vrije toekomst. Walter Heijder, auteur van het boek ‘Was Beethoven een asperger?’, neemt u mee naar de tijd van Beethoven en vertelt over de ideeën die toen werden ontwikkeld – ideeën die tot op de dag van vandaag een diepe invloed hebben en die tijdens het symposium ‘De Heruitvinding van het Westen’ volop aandacht verdienen.
U bent spreker op ons symposium ‘De Heruitvinding van het Westen’, met een intermezzo over Beethoven. Waarom is juist Beethoven in uw ogen een sleutelpersoon als we nadenken over de culturele wortels en toekomst van het Westen?
Beethoven is een hoofdrolspeler in de Romantiek en de Romantiek is als leverancier van revolutionaire, invloedrijke ideeën over de mens en de wereld sterk ondergewaardeerd. En dat terwijl de Britse filosoof Isaiah Berlin het “the greatest shift in the consciousness of the West that has ever occurred” noemde. Wat mij betreft verdient die periode veel aandacht op een symposium over ‘de Heruitvinding van het Westen’. En als je het over de Romantiek hebt, kom je vanzelf uit bij Beethoven.
De titel van uw boek Was Beethoven een asperger? wekt nieuwsgierigheid. Wat bracht u ertoe om deze vraag te stellen en wat zegt uw antwoord over Beethovens rol in de Romantiek?
Nadat ik in de jaren daarvoor veel gelezen had over aspergersyndroom, las ik in 2012 de toen net gepubliceerde Beethovenbiografie van de Vlaamse dirigent Jan Caeyers. Ik herkende daarin zoveel kenmerken van aspergersyndroom, dat ik me afvroeg of Beethoven een asperger was. Bepaalde eigenschappen van aspergersyndroom, zoals doorzettingsvermogen, eigenzinnigheid en perfectionisme, hebben het mede mogelijk gemaakt dat Beethoven zich kon ontwikkelen tot een protagonist van de Romantiek.
U hebt uitvoerig onderzoek gedaan naar Beethovens brieven en de getuigenissen van zijn tijdgenoten. Wat verraste of ontroerde u daarin?
Wat mij verraste was hoe onaardig hij kon zijn. Hij was jarenlang voogd van zijn neef Karl en die heeft het meest geleden onder Beethovens onvermogen om de gevoelens van andere mensen te begrijpen. Wat mij ontroerde was zijn liefdesleven en dan vooral het contact met zijn grote liefde: Josephine. Dat verhaal is wat mij betreft het beste waargebeurde liefdesverhaal aller tijden, waarbij de geliefden elkaar niet krijgen.
In onze tijd klinkt steeds vaker de roep om een herbezinning op de Westerse waarden van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Kunt u een voorbeeld geven hoe Beethoven deze idealen muzikaal heeft verklankt?
Er is één werk waarin deze drie idealen samenkomen: de opera Fidelio.
In de scène „O welche Lust, in freier Luft / Den Atem leicht zu heben!“, waarin gevangenen na lange opsluiting even het zonlicht mogen zien, maken de zachte melodieën die zich langzaam ontwikkelen tot een krachtig koor de vrijheid voelbaar.
Zelfs de gevangenisbewaarder Rocco, een gewone man, wordt door Beethoven op gelijke voet behandeld met de hoofdpersonen. Zijn zorgen, behoeften en morele dilemma’s krijgen dezelfde muzikale aandacht.
Wanneer minister Fernando de gevangenis bezoekt en hoort over het onrecht aldaar, noemt hij de gevangenen zijn broeders: „Es sucht der Bruder seine Brüder, / Und kann er helfen, hilft er gern.“ De muziek wordt dan kalm, waardig en harmonieus. Zo klinkt een leider die geen tiran is, maar de eerste onder gelijken.
Beethoven wordt vaak gezien als een universeel muzikaal genie, maar in uw werk lezen we ook over het belang van de historische en persoonlijke context. Welke les kunnen we leren over de wisselwerking tussen individu en tijdgeest?
Beethoven was een kind van de Verlichting én een belangrijke gangmaker van de Romantiek. Zijn ideeën over vrijheid, autonomie en expressie zijn sterk beïnvloed door de Franse Revolutie en het opkomend individualisme. Zijn heldendom als kunstenaar — de strijd tegen lot en beperking — weerspiegelt die tijdgeest. Zonder die culturele voedingsbodem zou zijn muziek zeker een andere vorm hebben aangenomen. De les die we kunnen leren is: creatieve grootsheid is vaak een reactie op de historische context, niet een ontsnapping eraan. Zelfs het ‘tijdloze’ ontstaat in de tijd.
Tot slot: als u één les uit het leven of het werk van Beethoven zou mogen meegeven aan de huidige generatie politici, kunstenaars en denkers, welke zou dat zijn?
Bepaal welke waarden je belangrijk vindt en blijf die trouw.
