Reijer Passchier is hoogleraar digitalisering en de democratische rechtsstaat aan de Open Universiteit en universitair docent staatsrecht aan de Universiteit Leiden. Op 30 augustus spreekt hij tijdens het symposium De heruitvinding van het Westen, georganiseerd door het Wetenschappelijk Bureau voor NSC. In zijn boek De vloek van Big Tech waarschuwt hij voor de gevolgen van het technologische gigantisme.
Wat is die ‘vloek van Big Tech’?
De vloek is dat Big Tech een ramp betekent voor de democratische rechtsstaat. Denk aan de aantasting van soevereiniteit: staten en zelfs de EU hebben moeite om effectieve wetten te maken en te handhaven. De scheiding tussen publiek en privaat vervaagt. Economisch burgerschap komt onder druk te staan: burgers verliezen zeggenschap over hun digitale leefwereld. En ook het constitutionalisme – het vermogen van het recht om macht te begrenzen – kalft af. De situatie doet denken aan wat de Amerikaanse rechter Louis Brandeis al in 1914 beschreef als “de vloek van gigantisme”, maar Big Tech gaat daar ver overheen.
U stelt dat deze bedrijven machtiger zijn dan veel landen. Hoe uit zich dat?
Apple of Microsoft zijn op de beurs elk zo’n vier biljoen dollar waard. Dit is vergelijkbaar met de totale waarde van heel Nederland; dus we zouden heel Nederland moeten verkopen en dan kan je Apple of Microsoft kopen. Het is vier keer de gehele jaarlijkse economie van Nederland, het bruto nationaal product. En dan heb je het nog maar over één bedrijf. Alle zeven Big Tech bedrijven zijn ongeveer zo groot als heel Europa. Hun individuele jaarwinst van ruim 100 miljard geeft ze meer vrij te besteden vermogen dan staten, die aan sociale en ecologische verplichtingen gebonden zijn. Big Tech gebruikt die middelen om te lobbyen, concurrentie te onderdrukken en innovatie tegen te houden. Als Europa zich niet verenigt, hebben overheden weinig tegenmacht.
Is het alternatief dan Europese Big Tech?
Nee, dan raken we van de regen in de drup. Dan krijgen we onze eigen vloek. Wat we nodig hebben is een fundamenteel ander technologisch en economisch model dat past bij de democratische rechtsstaat.
Wat houdt zo’n alternatief model in?
Ten eerste: een echte vrije markt. Nu domineren een paar bedrijven de digitale infrastructuur, waardoor er van marktwerking geen sprake is. We moeten het mededingingsrecht strenger handhaven, diversiteit stimuleren en alternatieve structuren zoals steward ownership of coöperaties ondersteunen. Zulke bedrijven zijn beter ingebed in de samenleving en handelen vaker in het publieke belang.
Kunt u een voorbeeld geven van zo’n alternatief?
We hebben bijvoorbeeld een bedrijf in Europa, dat heet NextCloud, en biedt vergelijkbare producten aan als Microsoft doet. Dat is een bedrijf waar de aandelen in handen zijn van een aantal stichtingen en individuen die heel erg begaan zijn bij de maatschappelijke waarden die dat bedrijf wil dienen. En dat bedrijf is ook gebaseerd op Open Source. Je kan dus gewoon de code van die producten inzien zodat iedereen er aan kan sleutelen en het verkopen. Dit betekent dat als er nu iets is, bijvoorbeeld je Microsoft Word of je desktop werkt niet of de Cloud hapert, dan ben je helemaal afhankelijk van Microsoft. Want niemand anders kan die software aanpassen. NextCloud en nog veel andere Europese bedrijven, zijn gebaseerd op Open Source zodat je zelf, of elke ICT-er, daaraan kan sleutelen. En ook zo’n beginsel maakt je veel onafhankelijker en zorgt ervoor dat de macht van die hele grote bedrijven wordt teruggedrongen.
Maar ook NextCloud concurreert met giganten als Microsoft. Hoe groot is onze afhankelijkheid van Amerikaanse techbedrijven?
Die is heel groot. De helft van de overheidssystemen draait op Microsoft Cloud, waaronder vitale processen. Dit betekent dus dat als de Cloud uitvalt, het de vraag is of die delen van de overheid dan nog hun taken kunnen vervullen. Zeker de helft van de overheidssystemen draait op dit moment op de Microsoft Cloud. Dat kun je terugvinden in een recent rapport van de Algemene Rekenkamer. Maar het betekent ook dat die overheden chantabel zijn want de Amerikaanse regering kan de afhankelijkheid gebruiken om overheden af te sluiten. Dat heeft de Amerikaanse overheid ook gedaan met het internationale strafhof, daarvan is de hoofdaanklager als sanctie van zijn email en Cloud toegang afgesloten. Het is helemaal niet ondenkbaar dat Trump het middel tegen Europese overheden zal inzetten. Daarnaast is er ook een wet die de Amerikaanse regering en Amerikaanse inlichtingendiensten toestaat om data uit de Cloud op te eisen. Bovendien is het juridisch twijfelachtig of het gebruik van Amerikaanse cloudopslag door overheden voldoet aan de Europese privacywetgeving.
Waarom denkt u dat hier niet zo over is nagedacht door de overheid?
Deels naïviteit. We hebben gedacht, ach dat is techniek, dat laten we over aan ICT-ers en die risico’s bestaan wel, maar dat gaat toch nooit gebeuren. Onwetendheid, gemakzucht, korte-termijn denken want het was goedkoop en vaak zelfs gratis.
Is het juridisch aan te pakken?
In theorie wel. Ik heb de Autoriteit Persoonsgegevens al gewezen op mogelijke schendingen van de AVG. Maar het is lastig, want het systeem is diep verankerd en de afhankelijkheid groot.
Is samenwerking op Europees niveau noodzakelijk?
We kunnen nationaal al heel veel doen. We kunnen onze afhankelijkheid van de Cloud terugdringen en bijvoorbeeld Big Tech weren uit onderwijs en zorg. Maar echte verandering vergt Europese samenwerking. Alleen dan kunnen we alternatieven ontwikkelen en effectief reguleren.
Hoe ziet zo’n Europese aanpak eruit?
Door Europese alternatieven niet alleen te subsidiëren, maar ook actief in te kopen. Veel alternatieven bestaan al, maar zijn onbekend. Zonder klanten kunnen ze zich niet ontwikkelen. De overheid moet het goede voorbeeld geven en niet blijven kiezen voor Apple, Microsoft of Meta. Je kan natuurlijk start-ups stimuleren wat je wil, maar als je vervolgens wel met je eigen Cloud voorziening naar Microsoft gaat en telefoontjes inkoopt bij Apple en Samsung en gewoon Whatsapp blijft gebruiken, dan wordt het met die alternatieven nooit wat.
Wat voor digitaal beleid heeft u voor ogen?
Een strategie gericht op publieke waarden en strategische autonomie. Overheden moeten partners kiezen die hun missie – de bescherming van de democratische rechtsstaat – ondersteunen. Het is eigenlijk heel raar dat je als overheid zaken doet met bedrijven als Microsoft en Meta die er eigenlijk alles aan doen om de democratische rechtsstaat om zeep te helpen, die zelfs criminele activiteiten ontplooien; zoals voor ChatGPT is gewoon het hele Internet leeggeroofd. Het is heel raar dat je met zo’n bedrijf in zee gaat. Of dat je geen afscheid neemt van een bedrijf als die zich niets aan privacy gelegen laat liggen, wat voor de democratische rechtsstaat heel belangrijk is. Of niets aan copyright gelegen laat liggen. Dan moet je afscheid nemen van zo’n partij. Dan is dat geen goede partner.
Europa probeert Big Tech toch al te reguleren, met wetten zoals de Digital Markets Act?
Klopt, en dat is prijzenswaardig. Maar de effectiviteit is beperkt. De bedrijven zijn zo groot dat ze dreigen met vertrek, lidstaten tegen elkaar uitspelen en eindeloze procedures voeren om boetes te vertragen of te verminderen. En als er al een boete komt, is die verwaarloosbaar. Paradoxaal genoeg raken de regels vaak eerder de kleine concurrenten dan de techreuzen zelf.
Hoe kan dat?
Alternatieven moeten zich wél aan alle regels houden, hebben geen miljoenen voor advocaten en compliance officers. Ze kunnen zich niet zomaar verplaatsen. Terwijl Big Tech wetten ontwijkt, lijdt de concurrentie. Toch moeten we die regels behouden, want ze beschermen publieke waarden. Maar dan moet je ook durven bedrijven te weren die zich structureel niet aan die regels houden.
U pleit voor het weren van Big Tech uit Europa?
Ja, als ze niet meewerken, geen verantwoording afleggen, en openlijk Europese waarden ondermijnen – zoals Musk en Zuckerberg regelmatig doen – dan hoort er een duidelijke grens te zijn. Dat deden we vroeger ook met onbetrouwbare buitenlandse bedrijven. Daar zijn we door de globalisering mee gestopt, maar ik denk dat we daar weer mee zouden moeten beginnen. Als de democratische rechtstaat ons lief is tenminste.
Big Tech beweert vaak dat hun schaal noodzakelijk is vanwege de complexiteit van de technologie en de processen. Is dat zo?
Meestal niet. Dat laat een bedrijf als NextCloud bijvoorbeeld zien. Die heeft met 140 mensen software ontwikkeld die een goed alternatief is voor Microsoft software. Soms is schaalgrootte belangrijk, als je bijvoorbeeld goedkoop elektronica wilt produceren, maar dan moet je zorgen dat de bedrijven goed zijn ingebed in de samenleving en er publieke verantwoording wordt afgelegd. Zorg ervoor dat het eigendom van hun aandelen goed gespreid is in de samenleving, zodat hun dividenden ook terugvloeien naar de samenleving en niet alleen naar enkele personen en enkele families. Je moet het inpassen in de democratische rechtsstaat.
