De ochtend is nog jong als Remco en zijn tienjarige zoon Odin aan de waterkant staan, net buiten hun woonwijk. Odin houdt een plastic buisje omhoog. “Zal hier veel PFAS in zitten, pap?” vraagt hij nieuwsgierig. Zijn vader lacht en knikt richting de sloot. “Dat gaan we straks zien.” Samen maken ze drie overzichtsfoto’s, vullen het buisje, en noteren de locatie. Ze zijn twee van de tientallen enthousiaste NSC-leden die deze zomer als burgerwetenschapper meedoen aan onze pilot om PFAS-vervuiling in Nederland in kaart te brengen.
Het is een ogenschijnlijk simpele handeling: een beetje water scheppen en opsturen. Maar achter deze buisjes zit een fundamentele verschuiving in denken. Wij willen de wetenschap weer van en vóór de burgers maken. En dat begint hier – bij het vertrouwen dat mensen zelf kunnen meten, zelf kunnen weten, en samen kunnen bijdragen aan de oplossing van maatschappelijke problemen.
PFAS: onzichtbaar, maar hardnekkig
PFAS – een verzamelnaam voor duizenden chemische stoffen – zit in regenjassen, antiaanbaklagen, brandblusschuim en tal van industriële producten. Het zijn stoffen die niet afbreken in het milieu. Ze stapelen zich op in water, bodem, dieren én mensen. Hun effecten op gezondheid zijn zorgwekkend. Niet voor niets raadde het RIVM in 2023 af om nog eieren van eigen kippen te eten.
Toch blijft PFAS een vaag begrip voor veel mensen. Je ziet het niet, je ruikt het niet, en betrouwbare data zijn schaars. Dat komt vooral doordat de gangbare analysemethoden peperduur zijn – tot 300 euro per genomen monster – en maanden kunnen duren. Dat is niet alleen frustrerend voor wetenschappers en beleidsmakers, maar ook voor bezorgde burgers die willen weten: hoe zit het met het water in mijn buurt?
Daarom is het Wetenschappelijke Bureau voor NSC samen met PulsAQUA en Centre of Expertise Perspectief in Gezondheid (Avans Hogeschool) een project gestart dat PFAS-onderzoek openbreekt. De vraag was: kunnen we het mogelijk maken dat gewone mensen – zonder laboratoriumopleiding – betrouwbare monsters nemen, tegen een fractie van de gebruikelijke kosten? En kunnen we met hun hulp een beeld schetsen van PFAS-vervuiling in Nederland, dat niet afhankelijk is van modellen, maar van meetbare realiteit?
Samen meten, samen weten
Op 24 mei, tijdens een NSC-ledenbijeenkomst, deelden we de eerste testkits uit. Een compacte set, inclusief buisjes, handschoenen, een filterkolom en een retourenvelop. Een instructievideo en handleiding begeleiden de deelnemers stap voor stap. Ze nemen 50 ml water uit een sloot, plas, kanaal of rivier in hun buurt, extraheren PFAS-deeltjes met het filter, en sturen het geheel op naar het lab van Avans in Breda.
Daar wordt het monster geanalyseerd met een innovatieve methode: HRAMS (High Resolution Accurate Mass Spectrometry). Avans-onderzoeker Edward Knaven legt uit: “Normaal gebruiken we dure apparatuur zonder teflon, omdat dat zelf PFAS bevat. Maar in dit project kijken we juist hoe we wél met teflonhoudende systemen kunnen meten, door de analysemethode slim aan te passen. Zo kunnen we veel goedkoper én sneller werken.”
De eerste resultaten zijn hoopgevend. De methode lijkt goed in staat om PFAS te detecteren. Als dit zich in de komende weken bevestigt, kunnen we opschalen: honderden burgers kunnen dan bijdragen aan een fijnmazig, landelijk meetnet. En dat begint bij iets kleins – een vader en zoon aan de waterkant – maar mondt uit in wetenschappelijk bruikbare kennis.
Politiek begint bij de basis
Als Wetenschappelijk Bureau voor NSC geloven wij dat wetenschap geen instrument van afstandelijke experts mag zijn, maar een middel om mensen dichter bij elkaar te brengen en gezamenlijk vooruit te helpen. In een tijd waarin wantrouwen richting overheid, politiek en wetenschap groeit, is transparantie cruciaal. En dat begint met zeggenschap.
Wetenschap wordt te vaak ervaren als iets dat over mensen gaat, in plaats van met en voor hen. Het wordt te vaak ingezet om deelbelangen te legitimeren, waardoor het algemeen belang buiten beeld blijft. PFAS is daarvan een pijnlijk voorbeeld. Jarenlang hebben vele bedrijven ongehinderd hun vervuilende stoffen geloosd binnen oude vergunningen, terwijl de gevolgen voor de natuur en de volksgezondheid werden genegeerd. Veel burgers kregen daardoor het gevoel dat hun zorgen werden genegeerd, omdat de data ontbrak of verstopt bleef in moeilijk toegankelijke technische rapporten.
Ons project keert dat om. Wij geven mensen het instrument in handen om hun eigen leefomgeving te onderzoeken. We geloven dat burgers capabel zijn, nieuwsgierig, en bereid om verantwoordelijkheid te nemen – mits ze serieus genomen worden. Burgerwetenschap is dan ook zeker geen hobbyproject, maar een democratische vorm van kennisontwikkeling. Hierdoor komen mensen dichter bij elkaar en werken ze samen aan een beter begrip van de mens en de wereld.
Het belang van een kaart
De resultaten van de metingen die deelnemers aan het project hebben gedaan worden weergegeven op een interactieve kaart. Hierdoor kunnen mensen zien hoe hun inzet wordt ingebed in een collectief onderzoek. Het zorgt er tevens voor dat de resultaten zichtbaar en tastbaar zijn.
Tijdens het webinar op 8 juli vroegen deelnemers bijvoorbeeld of de metingen verschillend zijn tussen beide oevers van een rivier, en of ook kinderen kunnen helpen. Het antwoord is: ja. Juist die betrokkenheid – gezinnen die samen meten, buurten die nieuwsgierig worden – maakt het project krachtig. Met dit project vergroten we zowel het vertrouwen in elkaar als het vergroten van kennis.
Van pilot naar beweging
De pilot loopt deze zomer, en in september presenteren we de eerste resultaten. Als de methode zich bewijst, willen we een grootschalig vervolgproject starten in de Drechtsteden – een regio waar waterkwaliteit, industrie en leefomgeving onder hoogspanning staan. Ook daar willen we burgers een stem en een instrument geven.
Dit is pas het begin. Ons doel is helder: een Nederland waarin wetenschap werkt voor de mensen, niet over hun hoofden heen. Waar kennis geen geheimtaal is, maar gedeeld goed. En waar maatschappelijke problemen niet worden opgelost achter gesloten deuren, maar in samenwerking – op straat, aan de slootkant, in de keuken, met een meetkit en een glas water.
Want meten is macht. En die macht geven we graag terug aan de burgers.
